Βιβλιοκριτικές για την "Ανάσα στο σβέρκο" Φιλόλογος

Kατερίνα Δ. Σχοινά, φιλόλογος

ΚΑΛΕΙΔΟΣΚΟΠΙΑ ΗΡΩΩΝ

Η πεζογραφία της Νόρας Πυλόρωφ-Προκοπίου

Δημοσιεύτηκε στο ΦΙΛΟΛΟΓΟ, Τεύχος  147

Τα Κρατικά Βραβεία Λογοτεχνίας του 2011 ανέδειξαν, για μια ακόμη φορά, την πόλη της Θεσσαλονίκης, που εξακολουθεί να ζει διακριτικά, χωρίς επιδοτήσεις, τυμπανοκρουσίες και τηλεοπτικές προβολές, τη δική της λογοτεχνική ζωή και να συστήνει στο βιβλιόφιλο κοινό σπουδαίους λογοτέχνες σαν τους βραβευθέντες Ντίνο Χριστιανόπουλο και Θωμά Κοροβίνη. Και αν ακόμη συντάσσεται κανείς με την άποψη του πρώτου, σύμφωνα με την οποία «δεν υπάρχει πιο χυδαία φιλοδοξία από το να θέλουμε να ξεχωρίζουμε», είναι γεγονός πως κάποιοι συγγραφείς της πόλης, εκόντες άκοντες, δεν μπορούν παρά να ξεχωρίζουν, τόσο με το προσωπικό λογοτεχνικό τους στίγμα όσο και με την αδιαμφισβήτητη ποιότητα του έργου τους.

Τέτοια φαίνεται να είναι και η περίπτωση της συγγραφέως από τη Θεσσαλονίκη Νόρας Πυλόρωφ-Προκοπίου, η οποία, μετά από μακρόχρονη ενασχόλησή της με τη δεύτερη γραφή της μετάφρασης γερμανόφωνων έργων ποίησης και πεζογραφίας, προχώρησε στη συγγραφική της αυτονόμηση το 2004, με τη συλλογή διηγημάτων Καθρέφτες θαμποί. Τέσσερις ιστορίες και μια αληθινή. Αν διαβάσει κανείς προσεκτικά τα διηγήματα της παραπάνω συλλογής, θα διαπιστώσει πως κάποια από αυτά, αν και έχουν τη σύντομη φόρμα του διηγήματος, αποτελούν εν δυνάμει μυθιστορήματα, αφού παρακολουθούν τις δαιδαλώδεις προσωπικές περιπέτειες των ηρώων τους σε εκτεταμένο ιστορικό χρόνο. Δεν ήταν έκπληξη, λοιπόν, η επόμενη συγγραφική εμφάνιση της Προκοπίου, 4 χρόνια μετά, με την ιδιότητα, αυτή τη φορά, της μυθιστοριογράφου. Το γνωστό και πολυδιαβασμένο μυθιστόρημά της Το διαμαντένιο Άλφα, που κυκλοφόρησε στη βιβλιαγορά το 2008, διαβάζεται και με τον τρόπο του διηγήματος: δηλαδή, ως μια διαπλοκή μεμονωμένων επεισοδίων, ως ένα σύνολο συγγενών μεταξύ τους διηγημάτων που αλληλοεφάπτονται και σχεδιάζουν από κοινού το περίγραμμα του κύκλου της ιστορίας μιας μητριαρχικής μεγαλοαστικής οικογένειας από την Θεσσαλονίκη. Το τελευταίο μυθιστόρημα της Προκοπίου, που κυκλοφόρησε λίγους μόλις μήνες πριν υπό τον τίτλο Η ανάσα στο σβέρκο, συστήνει στο αναγνωστικό κοινό μια ώριμη συγγραφέα, που διαφοροποιείται από τους ομοτέχνους της, έχοντας διαμορφώσει ήδη το προσωπικό της συγγραφικό στυλ, διακριτό και αναγνωρίσιμο, αλλά και διαρκώς εξελισσόμενο. Από την άλλη, ο αναγνώστης των έργων της μπορεί να διαβάσει τα τρία της βιβλία ως ένα ενιαίο έργο εν προόδω, καθώς οι εμφανείς, πλέον, σταθερές του έργου της Προκοπίου από βιβλίο σε βιβλίο μεταλλάσσονται, αναμορφώνονται, μετεξελίσσονται, προδίδοντας τον δυναμικό χαρακτήρα της πεζογραφίας της. Οι σημαντικότερες, ίσως, από αυτές τις σταθερές  εξετάζονται στη συνέχεια.

Σταθερά πρώτη: οι άνθρωποι· κυρίως οι τσακισμένοι, οι καταρρακωμένοι από την τύχη, την Ιστορία, τα λάθη τους ή τα κληρονομημένα οικογενειακά αμαρτήματα, άνθρωποι αδιέξοδοι, άλλοτε επιτιθέμενοι, αλλά πρωτίστως αμυνόμενοι, θύματα της ζωής αλλά και εύκολα θύτες, οπωσδήποτε, όμως, τρομαγμένοι. Έτσι είναι οι ήρωες των διηγημάτων του πρώτου βιβλίου της συγγραφέως, άνθρωποι καθημερινοί, με κρυμμένα μυστικά και θολά είδωλα στους καθρέφτες που τους αντικατοπτρίζουν∙ αντίστοιχα, οι 8 γυναίκες στο Διαμαντένιο Άλφα ξεδιπλώνουν με σπαραχτικό τρόπο κρυφές πτυχές της πολύπαθης ζωής τους, ενώ η ηρωίδα Λόη στο τελευταίο έργο Η ανάσα στο σβέρκο συστήνει στον αναγνώστη ένα πολλαπλό είδωλο, σαν μέσα από καλειδοσκόπιο. Οι ήρωες  στα έργα της Προκοπίου πλάθονται με πλαστικότητα ανατριχιαστικά ανθρώπινη, από θύματα μπορούν σταδιακά να γίνουν θύτες,  ενώ αναζητούν το είδωλό τους σε μακροχρόνια, συνειδητή ή ασυνείδητη, αυτογνωστική διαδικασία κι εναλλάσσουν προσωπεία για να κρύψουν τις ρωγμές, μάλλον πρώτα από τον ίδιο τους τον εαυτό. Φέρουν, κατά κανόνα, ονόματα ετυμολογικώς διαυγή, δηλωτικά, σε κάθε περίπτωση, του προσωπικού τους αγώνα.

Σταθερά δεύτερη: οι οικογενειακές ιστορίες. Αν στο Διαμαντένιο Άλφα η αντρεία Αντριάννα, με την προγραμματικά αφαιρεθείσα ελευθερία λόγω οικογενειακού κλοιού, αναζητούσε σπαραχτικά την δική της αυτονομία, στο Η ανάσα στο σβέρκο είναι η Λόη που παλεύει να διεκδικήσει μια ελευθερία που στερήθηκε λόγω μιας αδυσώπητης αταβιστικής μοίρας. Λόη από το Θεολογία, μεταξύ αμαρτίας και αγιότητας, «ούτε μαύρη ούτε λευκή», γκρίζα και ξένη προς όλους και προς τον εαυτό της, «παραδέρνει σ’ένα λαβύρινθο από αλήθειες και ψέματα», κληροδοτημένα από τους γονείς και τα αδέλφια της. Οι οικογένειες στη γραφή της Προκοπίου κρύβουν συνήθως μυστικά που θολώνουν πεισματικά τους καθρέφτες, οι οικογένειες κατασπαράσσουν, μεγαλώνουν ορφανά παιδιά με γονείς σκιές που ανασαίνουν εφιαλτικά στο σβέρκο των γόνων τους.

Σταθερά τρίτη: η συγγραφική δημοκρατικότητα, η πολυφωνία του εκάστοτε μυθιστορηματικού κόσμου της συγγραφέως. Έτσι, όλα τα πρόσωπα έχουν τη δική τους ιστορία να καταθέσουν, δανείζουν τη δική τους  ματιά στο, γι’αυτό το λόγο, διευρυμένο οπτικό πεδίο των έργων της Προκοπίου, πρωταγωνιστές και δευτεραγωνιστές ενδιαφέρουν εξίσου με τις δικές τους ιστορίες και διασταυρώνουν τις φωνές τους. Έτσι, τα έργα της Προκοπίου γίνονται πεδία πολυγλωσσισμού, που αντανακλούν το ηχητικό βάθος της κοινωνικής ετερογλωσσίας και το πλήθος των κοινωνικών και ιδεολογικών προοπτικών, προσφέροντας στον αναγνώστη διαφορετικά σημεία θέασης του κόσμου και ενορχηστρώνοντας συμφωνίες ετερόκλητων ήχων ή, περισσότερο, κοινωνικών αποήχων.

Προκειμένου να αποδοθεί επαρκέστερα αυτός ο πολυγλωσσισμός, η Προκοπίου μετέρχεται ποικίλα λογοτεχνικά είδη και τρόπους, αποκαλύπτοντας έτσι μια τέταρτη, αφηγηματική αυτή τη φορά, συγγραφική σταθερά: η συγγραφέας απεχθάνεται τις ευθείες γραμμές, στρογγυλεύει την αφήγηση σαν τις γωνίες των ηρώων της, δημιουργεί εφαπτόμενους κύκλους που εμπεριέχουν τις ιστορίες των προσώπων, ιστορίες αλληλοεξαρτώμενες, ποτέ τους, όμως, ευθείες. Η αφήγηση δεν διαθέτει, λοιπόν, συνήθως γραμμικότητα, κινείται προδρομικά και περισσότερο αναδρομικά, αποκαλύπτει σταδιακά με ευφυή τεχνάσματα τα μυστικά των ηρώων. Έτσι, στο Διαμαντένιο Άλφα μονόλογοι εγκιβωτίζονται στην κεντρική αφήγηση της κύριας ηρωίδας, φωτίζοντας εκφάνσεις του οικογενειακού και ατομικού παρελθόντος. Το τελευταίο αποκαλύπτεται κάποτε με ατάκτως ερριμμένες οικογενειακές φωτογραφίες,  που συγκαλύπτουν στις τυπικές τους πόζες ένοχα μυστικά· παρόμοιες τεχνικές εμπλουτίζουν το αφηγηματικό μωσαϊκό στο έργο Η ανάσα στο σβέρκο,  όπου, συν τοις άλλοις, λογοτεχνικά είδη συνυφαίνονται με μη λογοτεχνικά: ερωτικά ποιήματα της αρχαίας Αιγύπτου, στίχοι του Λόρκα ή σπαραξικάρδια λαϊκά τραγούδια εξομολογούνται πάθη και ανθρώπινες ιστορίες, σε μια διευρυμένη ανθρωπογεωγραφία. Στα έργα της Προκοπίου τα ειδολογικά στεγανά υπερβαίνονται, λυρικοί θύλακες απαλύνουν την ρεαλιστική σκληρότητα της πεζολογικής φόρμας, ενώ δεν είναι λίγες οι δραματικές συγκρούσεις που επιζητούν την αναπαράστασή τους σε μια θεατρική σκηνή.

Πέμπτη και τελευταία, για λόγους συντομίας, συγγραφική σταθερά: το γοητευτικό ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο. Το Διαμαντένιο Άλφα μπορεί να διαβαστεί ως ένα μυθιστόρημα του Χώρου, όπου πρωταγωνιστεί η γενέτειρα της συγγραφέως Θεσσαλονίκη, με τη μορφή μιας παλίμψηστης, από τις ιστορικές επιστρωματώσεις, πόλης. Στο τελευταίο έργο η πορεία μοιάζει να είναι αντίστροφη: η γεωγραφία επεκτείνεται, ακολουθώντας το χρονικό άνυσμα που ξεκινά από την φαραωνική Αίγυπτο του 14^ου αιώνα π.Χ., για να συναντήσει την νεότερη Ιστορία ως τη μεταδικτατορική Ελλάδα. Μέσω της μικροϊστορίας του πατέρα της Λόης αγωνιστή Αρίστου, εθελοντή στο τάγμα των 385 Ελλήνων που συμμετείχαν στον Ισπανικό Εμφύλιο και παρέμειναν, ως το μυθιστόρημα της Προκοπίου, αποσιωπημένοι σχεδόν από την επίσημη Ιστορία, καταδεικνύεται ο τρόπος με τον οποίο γράφεται η Ιστορία: «Έχουμε μικρές ιστορίες που πονάνε, φωλιασμένες μέσα στη μεγάλη Ιστορία που υφάνθηκε από μίσος, φανατισμό, βιαιότητα και πολλά λάθη». Έτσι, το νέο μυθιστόρημα της Προκοπίου μπορεί να διαβαστεί ως μυθιστόρημα του Χρόνου, με την μορφή της πανίσχυρης Ιστορίας, που σαρώνει τους ανθρώπους, μοιράζοντας, κατά τις βουλήσεις της και, δυστυχώς, απροειδοποίητα, «αδιακρίτως ζωή και θάνατο». Για την Προκοπίου, ο πανδαμάτωρ χρόνος δεν υπάρχει, καθώς ο Χρόνος όχι απλώς δε διορθώνει, παρά οδηγεί στο τελικό τίποτε. «Στοιβάζει πάνω μας ασχήμια και πίκρες», είναι, μ’άλλα λόγια, κι αυτός μια (η μεγαλύτερη, μάλιστα) αδικία της ζωής.

Τα ταξίδια στο Χρόνο, που επιφυλάσσει η πεζογραφία της Νόρας Πυλόρωφ-Προκοπίου, είναι, στην πραγματικότητα, ταξίδια στο Χώρο, προσωπικό και συλλογικό. Είναι ειλικρινείς, και γι’αυτό σπαραχτικές, αυτογνωστικές απόπειρες, που ο καθένας οφείλει τόσο στον εαυτό του όσο και στη συλλογική Ιστορία.

                                                          Κατερίνα Δ. Σχοινά